Nút liên kết dầm cột là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Định nghĩa nút liên kết dầm cột

Nút liên kết dầm cột là vùng giao nhau giữa dầm và cột trong hệ khung kết cấu chịu lực, đóng vai trò truyền nội lực từ các dầm ngang sang các cột đứng. Đây là khu vực quan trọng về mặt cơ học, nơi tập trung ứng suất lớn và chịu tác động đồng thời của lực cắt, mô men uốn và lực dọc, đặc biệt trong điều kiện tải trọng ngang như gió hoặc động đất.

Trong hệ khung bê tông cốt thép toàn khối, nút liên kết không phải là một chi tiết phụ mà là một phần thiết yếu của toàn hệ kết cấu, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng làm việc và an toàn của công trình. Nếu nút không được thiết kế và thi công đúng cách, sự phá hoại có thể xảy ra tại vị trí này và lan rộng đến toàn hệ kết cấu.

Nút dầm cột còn là vùng chuyển tiếp của mô hình ứng xử kết cấu. Khi dầm và cột bị uốn, cắt hay chịu tải trọng dọc, ứng suất và biến dạng tích tụ tại vùng nút. Do đó, việc thiết kế chính xác vùng nút là bắt buộc trong kết cấu kháng chấn hoặc công trình cao tầng, nơi nội lực tập trung lớn.

Phân loại nút liên kết dầm cột

Việc phân loại nút liên kết dầm cột chủ yếu dựa trên vị trí của nút trong hệ khung và hướng tiếp xúc của các cấu kiện dầm và cột. Sự phân loại này giúp xác định đúng chế độ làm việc và thiết kế phù hợp với từng loại nút. Ba dạng nút chính thường gặp trong kết cấu khung là nút trong, nút biên và nút góc.

• Nút trong (interior joint): dầm nối vào cột từ cả hai phía, tạo thành điểm giao vuông góc, thường xuất hiện ở trung tâm khung sàn.
• Nút biên (exterior joint): dầm chỉ nối vào cột từ một phía, nằm ở rìa khung sàn hoặc gần tường bao.
• Nút góc (corner joint): vị trí tiếp giáp giữa hai dầm vuông góc và hai cột tại góc của hệ khung, chịu tác động phức tạp do thiếu đối xứng.

Bảng so sánh đặc điểm ba loại nút phổ biến:

Loại nút	Vị trí trong khung	Số lượng dầm nối	Ứng xử lực điển hình
Nút trong	Trung tâm	2 (đối xứng)	Chịu cắt đối xứng, mô men lớn
Nút biên	Rìa hoặc cạnh	1	Lệch tâm, chịu xoắn – lệch mô men
Nút góc	Góc khung	2 (vuông góc)	Tổ hợp cắt – mô men phức tạp

Mỗi loại nút yêu cầu cấu tạo cốt thép, chiều dài neo và cốt đai kháng cắt khác nhau. Việc không phân biệt đúng loại nút khi thiết kế có thể dẫn đến phá hoại không dự báo trước trong điều kiện làm việc thực tế.

Vai trò cơ học của nút liên kết

Nút dầm cột chịu vai trò truyền tải toàn bộ nội lực từ dầm sang cột và ngược lại, bao gồm mô men uốn, lực cắt và lực dọc. Khi dầm chịu tải trọng ngoài, các nội lực phát sinh sẽ được chuyển qua vùng nút, truyền xuống các cột và sau đó đến móng. Vùng nút hoạt động như một "khớp cứng" trong hệ khung, giữ tính liên tục và ổn định hình học.

Ngoài ra, trong các hệ khung kháng chấn, vùng nút là điểm kiểm soát quan trọng về biến dạng và năng lượng tiêu tán. Nếu nút không đủ khả năng kháng cắt hoặc cấu tạo sai, phá hoại giòn có thể xảy ra mà không có biến dạng báo trước, gây sập khung đột ngột. Đặc biệt trong trường hợp động đất, biến dạng lặp tại nút sẽ tạo nên hiệu ứng mỏi nguy hiểm nếu không thiết kế đúng.

Công thức tính sức kháng cắt của vùng nút thường dùng là:
$V_j = \alpha \cdot f_{cd} \cdot b_c \cdot h_c$
Trong đó:

• $V_j$: khả năng kháng cắt của nút (kN)
• $f_{cd}$: cường độ chịu nén thiết kế của bê tông (MPa)
• $b_c$: bề rộng tiết diện cột (mm)
• $h_c$: chiều cao tiết diện cột (mm)
• $\alpha$: hệ số điều chỉnh (0.6–0.8 tùy theo tiêu chuẩn)

Kết quả tính toán từ công thức này dùng để xác định nhu cầu cốt đai, cấu tạo neo và kích thước vùng nút nhằm đảm bảo an toàn làm việc cho toàn hệ thống kết cấu.

Tiêu chuẩn thiết kế liên quan

Việc thiết kế nút liên kết dầm cột phải tuân theo các tiêu chuẩn kết cấu hiện hành, đảm bảo khả năng làm việc ổn định, an toàn và lâu dài. Các tiêu chuẩn này quy định cụ thể về vật liệu, chi tiết cốt thép, cấu tạo hình học và giới hạn biến dạng trong vùng nút.

Một số tiêu chuẩn quan trọng:

• ACI 318-19 – tiêu chuẩn thiết kế kết cấu bê tông cốt thép của Hoa Kỳ, có phần riêng cho liên kết dầm cột và cấu tạo nút chịu động đất.
• Eurocode 2 – quy định thiết kế bê tông cốt thép theo chuẩn châu Âu, có hướng dẫn chi tiết về mô hình hóa ứng xử vùng nút.
• TCVN 5574:2018 – tiêu chuẩn Việt Nam về thiết kế kết cấu bê tông cốt thép, cập nhật theo phương pháp giới hạn trạng thái.

Các tiêu chuẩn này đều thống nhất nguyên tắc: vùng nút phải được bảo vệ bằng cốt đai chặt, neo cốt thép dầm và cột phải đủ chiều dài để truyền lực hiệu quả, đồng thời cần kiểm soát biến dạng dẻo tránh phá hoại giòn. Với công trình tại khu vực có nguy cơ động đất, yêu cầu thiết kế còn nghiêm ngặt hơn, theo các khuyến cáo của ACI 352R hoặc Eurocode 8.

Phá hoại thường gặp tại nút liên kết

Phá hoại tại nút liên kết dầm cột thường diễn ra theo cơ chế giòn nếu thiết kế và cấu tạo không đúng. Khi nội lực cắt và mô men uốn tập trung lớn tại vùng lõi nút, bê tông có thể bị nứt tách hoặc tróc vỡ lớp bảo vệ cốt thép, gây mất khả năng truyền lực. Các nghiên cứu thí nghiệm chỉ ra rằng vùng nút dễ bị phá hoại khi tỷ lệ mô men dầm – cột không cân bằng hoặc cốt đai không đủ để giữ ổn định cốt dọc.

Các dạng phá hoại phổ biến của nút dầm cột:

• Phá hoại do cắt tại lõi nút: bê tông bị cắt xé khi tải trọng ngang lặp lớn như động đất.
• Phá hoại do trượt cốt thép: chiều dài neo không đủ, mối nối cơ học hoạt động kém.
• Bong lớp bê tông bảo vệ: lớp bê tông ngoài bị tách khỏi cốt thép gây giảm độ cứng vùng nút.
• Mất khả năng truyền mô men: khi dầm bị phá hoại trước cột trong cơ chế sai (weak column – strong beam).

Hậu quả phá hoại vùng nút rất nghiêm trọng do ảnh hưởng trực tiếp đến ổn định tổng thể của khung, đặc biệt trong các công trình chịu động đất yêu cầu biến dạng dẻo lớn.

Nguyên tắc thiết kế và cấu tạo

Thiết kế vùng nút tuân thủ nguyên tắc “cột mạnh – dầm yếu” (Strong column – Weak beam), nhằm đảm bảo cơ chế phá hoại dẻo sẽ xảy ra ở dầm thay vì vùng nút hoặc cột. Việc bố trí cốt thép hợp lý giúp nâng cao khả năng kháng cắt và hạn chế phá hoại giòn.

Nguyên tắc cấu tạo cần đảm bảo:

• Cốt đai trong vùng nút bố trí dày đặc, khép kín để tăng cường khả năng giữ cốt dọc và chống nở ngang bê tông.
• Neo cốt dọc dầm phải đủ chiều dài, tránh neo tại tâm nút nơi ứng suất cao.
• Cắt cốt thép dầm phải nằm ngoài vùng nút để giữ liên tục truyền lực.
• Giới hạn chiều cao và độ dốc neo nhằm giảm trượt tại giao diện dầm – cột.

Hướng dẫn chi tiết cấu tạo có trong các tiêu chuẩn như ACI 352R, Eurocode 8 và TCVN 5574:2018, đặc biệt trong trường hợp thiết kế kháng chấn.

Mô hình tính toán và mô phỏng

Mô hình phân tích nút liên kết có thể sử dụng mô phỏng phi tuyến để đánh giá ứng xử thực tế khi chịu tải trọng ngang lặp. Các mô hình thường dùng trong phân tích kết cấu:

• Mô hình phần tử tập trung (lumped plasticity): gán biến dạng dẻo tích tụ tại dầm và cột, vùng nút mô phỏng như phần tử đàn hồi cứng.
• Mô hình phần tử phân bố (distributed plasticity): mô phỏng lan truyền biến dạng dẻo trong dầm, cột và vùng nút.
• Mô phỏng số (FEM): sử dụng phần mềm như ABAQUS, ETABS, SAP2000, OpenSees để đánh giá chi tiết ứng suất – biến dạng.

Bảng so sánh ngắn về mức độ ứng dụng mô hình:

Mô hình	Độ chính xác	Thời gian tính toán	Ứng dụng phù hợp
Lumped plasticity	Trung bình	Thấp	Thiết kế sơ bộ
Distributed plasticity	Khá cao	Trung bình	Phân tích hiệu năng
FEM phi tuyến	Rất cao	Cao	Nghiên cứu chuyên sâu

Mô phỏng giúp xác định rõ các điểm yếu tiềm năng, từ đó tối ưu hóa bố trí cốt thép và kích thước cấu kiện trước khi thi công thực tế.

Ứng xử của nút trong kết cấu kháng chấn

Trong thiết kế công trình chịu động đất, vùng nút là khu vực dễ tổn thương do chịu tác động lặp và thay đổi hướng lực. Biến dạng cắt lớn trong vùng nút có thể dẫn đến phá hoại giòn nếu không có đủ khả năng tiêu tán năng lượng. Do đó, yêu cầu cấu tạo kháng chấn cao hơn so với thiết kế chịu tải trọng tĩnh.

Tiêu chuẩn kháng chấn yêu cầu:

• Cốt đai bó chặt vùng nút nhằm hạn chế nở ngang bê tông.
• Tăng cường cốt dọc cột để đảm bảo cơ chế Strong Column – Weak Beam.
• Hạn chế neo và mối nối cơ học đặt trong vùng lõi nút.
• Kiểm soát biên độ biến dạng lặp bằng đánh giá độ dẻo yêu cầu.

Nghiên cứu lặp tải tại các trung tâm thí nghiệm như EERC (Berkeley) cho thấy vùng nút phải có độ dẻo đủ lớn để chịu dao động liên tục mà không suy giảm khả năng chịu lực đột ngột.

Xu hướng nghiên cứu và vật liệu mới

Nhiều giải pháp mới đang được phát triển để nâng cao khả năng làm việc của vùng nút, đặc biệt ở các nước có nguy cơ động đất cao. Sử dụng vật liệu mới và các công nghệ gia cường hiện đại giúp tăng cường cường độ kháng cắt của bê tông và độ bám dính cốt thép.

Xu hướng nghiên cứu nổi bật:

• Gia cường bằng vật liệu composite như FRP (Fiber Reinforced Polymer).
• Sử dụng bê tông tính năng siêu cao UHPC tăng độ cứng và cường độ vùng nút.
• Áp dụng cốt thép hiệu suất cao như thép cường độ cao hoặc cáp DRA.
• Cảm biến theo dõi sức khỏe kết cấu SHM tích hợp trong vùng nút.

Các nghiên cứu này hứa hẹn cải thiện đáng kể độ an toàn và tuổi thọ công trình trong thực tế vận hành.

Tài liệu tham khảo

1. American Concrete Institute – ACI 318-19
2. Eurocode 2 – Design of Concrete Structures
3. TCVN 5574:2018 – Thiết kế kết cấu bê tông cốt thép Việt Nam
4. Park R., Paulay T. (1975). Reinforced Concrete Structures. Wiley.
5. Paulay T., Priestley M.J.N. (1992). Seismic Design of Reinforced Concrete and Masonry Buildings. Wiley-Interscience.